آثار نظم در برنامه های دینی و دنیایی
استفاده نیكوتر و بیشتر از زندگى و جلوگیرى از هدررفتن سرمایه و استعداد، نیازمند برنامه‌ریزى دقیق و رعایت نظم در تمامى فعّالیّت‌هاست. فردى كه براى اوقات‌شبانه روز خود برنامه‌اى تنظیم كرده، كارهاى شخصى و اجتماعى‌اش را در زمان مورد نظر انجام مى‌دهد، بهره بیش‌ترى را از آن خود و دیگران خواهد ساخت.
عالم بر پایه نظم استوار است؛ هر پدیده‌اى در دستگاه آفرینش جاى خاصّى داشته، نقش ویژه‌اى را عهده‌دار است؛ كرات آسمانى با سرعتى حساب‌شده و دقیق، در مدار معیّنى حركت مى‌كنند، فصل‌هاى سال و شب و روز با نظم شگفت‌آورى در پى هم مى‌آیند و هر چیزى به اندازه و كیفیّت مناسبى آفریده شده است. خداوند مى‌فرماید: انَّا كُلَّ شَىْ‌ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ «1» ما همه چیز را به اندازه آفریدیم. حضرت على علیه السلام در ضمن وصیّت‌نامه‌اى خطاب به دو فرزند بزرگوارش امام حسن و امام حسین علیهما السلام مى‌فرماید: أوُصیكُما وَ جَمیعَ وَلَدى وَ أَهْلى وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتابى بِتَقْوَى اللَّهِ وَنَظْمِ أَمْرِكُمْ «2» شما و همه فرزندانم و هر كس كه نامه‌ام بدو رسد را، به ترس از خدا و نظم در كارهایتان، سفارش مى‌كنم.
نظم در برنامه‌هاى دینى
اسلام به عنوان دینى جامع و جهانى، بر برنامه‌ریزى در زندگى فردى و اجتماعى پیروانش تأكید كرده، به آنان سفارش مى‌كند كه تمامى كارهاى خود را طبق برنامه و به طور منظّم انجام دهند و از بى‌نظمى بپرهیزند. در همین زمینه، مهم‌ترین احكام و مقرّرات خود را با نظم حاكم بر جهان، هماهنگ ساخته، مسلمانان را به رعایت دقیق آن فراخوانده است، تا آن‌جا كه‌آنان بایستى اوقات نمازهاى روزانه را با توجّه به گردش منظّم منظومه شمسى و حركت زمین تعیین كنند، به طورى كه (براى مثال) اگر نماز ظهر را حتّى یك دقیقه پیش از رسیدن نیم‌روز یا نماز صبح را پیش از طلوع فجر اقامه كنند، از ایشان پذیرفته نیست. آغاز و پایان ماه مبارك رمضان نیز بایستى از گردش اعجاب‌برانگیز و دقیق كره ماه بر گِرد زمین مشخّص شود و آغاز و پایان روزه نیز با طلوع فجر و مغرب هماهنگ گردد. حجّ، این فریضه بزرگ عبادى، سیاسى در موسمى خاص از سال و در مكانى معیّن اجرا مى‌شود، هر یك از آداب نمازهاى جمعه و جماعت با نظم و انضباط ویژه‌اى به جا آورده مى‌شود و در رفت و آمدها، وعده‌ها، ملاقات‌ها، تعلیم و تعلّم‌ها و در یك كلام در تمامى شۆون زندگى، باید پاى‌بند به نظم بود و با جدّیت هر چه بیش‌ترى آن را به اجرا درآورد.
آثار نظم و انضباط
نظم و انضباط در كارها، آثار و بركات فراوانى براى فرد و جامعه در پى دارد كه برخى از آن‌ها عبارتند از:
1. بهره‌گیرى بیشتر از زندگى: استفاده نیكوتر و بیشتر از زندگى و جلوگیرى از هدررفتن سرمایه و استعداد، نیازمند برنامه‌ریزى دقیق و رعایت نظم در تمامى فعّالیّت‌هاست. فردى كه براى اوقات‌شبانه روز خود برنامه‌اى تنظیم كرده، كارهاى شخصى و اجتماعى‌اش را در زمان مورد نظر انجام مى‌دهد، بهره بیش‌ترى را از آن خود و دیگران خواهد ساخت. از این رو، امام كاظم علیه السلام به برنامه‌ریزى، تنظیم كارها و بهره‌گیرى صحیح از وقت اشاره كرده، مى‌فرماید : بكوشید كه وقت خود را چهار قسمت كنید: بخشى براى مناجات با خدا، بخش دیگر براى امرار معاش، بخش سوم براى معاشرت با برادران و معتمدانى كه عیوب‌تان را به شما مى‌گویند و در دل به شما اخلاص مى‌ورزند و بخش چهارم براى لذّت‌ها و كام‌جویى‌هاى مشروع تا براى سه بخش دیگر نیرو بگیرید.«3»
امیر مۆمنان علیه السلام با توجّه به تأثیر نظم در نتیجه‌بخشى كارها، بر انجام این امور روزانه در وقت خود سفارش كرده، مى‌فرماید : وَ أَمْضِ لِكُلِّ یَوْمٍ عَمَلَهُ، فَإِنَّ لِكُلِّ یَوْمٍ ما فیهِ كار هر روز را در همان روز انجام ده (و آن را به روز بعد موكول مكن)؛ زیرا براى هر روز كار خاصّى است (كه مجال انجام عقب‌افتادگى‌ها را نمى‌دهد
2. نتیجه بخشى كارها: حاكم‌كردن نظم و انضباط در كارها، موجب مى‌شود كه هركارى به‌جا و به‌موقع انجام پذیرفته، نتیجه‌بخش و سودمند باشد. فردى كه در جلسات، سخن‌رانى‌ها، رفت و آمدها، وعده‌ها و ... نظم را رعایت مى‌كند، فعّالیّت‌هایش از نتیجه برتر و بیش‌ترى برخوردار خواهد شد. امیر مۆمنان علیه السلام با توجّه به تأثیر نظم در نتیجه‌بخشى كارها، بر انجام این امور روزانه در وقت خود سفارش كرده، مى‌فرماید : وَ أَمْضِ لِكُلِّ یَوْمٍ عَمَلَهُ، فَإِنَّ لِكُلِّ یَوْمٍ ما فیهِ «4»كار هر روز را در همان روز انجام ده (و آن را به روز بعد موكول مكن)؛ زیرا براى هر روز كار خاصّى است (كه مجال انجام عقب‌افتادگى‌ها را نمى‌دهد.
3. تنظیم افكار: از جمله عوامل مۆثّر در نظم فكرى انسان، رعایت نظم در رفتار فردى و اجتماعى است. كسى كه در تمامى كارهایش پاى‌بند به نظم‌است، افكار گوناگونش نیز از یك طبقه‌بندى و تنظیم خاصّى برخوردار شده، با داشتن این ویژگى برجسته و پسندیده، پلّه‌هاى رشد و كمال را شایسته‌تر و سریع‌تر طى خواهد كرد. امام خمینى قدس سره، نظم فكرى را نتیجه نظم در رفتار دانسته، مى‌فرماید: اگر در زندگى‌مان، در رفتار و حركاتمان نظم بدهیم، فكرمان هم بالطبع نظم مى‌گیرد، وقتى فكر، نظم گرفت یقیناً از آن نظم فكرى كامل الهى برخوردار خواهد شد.» «5»
4. جلوگیرى از اتلاف عمر دیگران: كسى كه در زندگى خود منظّم است و كارهایش را بر اساس یك برنامه‌ریزى حساب‌شده انجام مى‌دهد، در برخورد با دیگران نیز نظم را رعایت كرده، از تلف‌شدن وقت و عمر آنان جلوگیرى مى‌كند، زیرا با اجراى نظم و سامان‌دادن فعّالیّت‌هایش، موجب خواهد شد كه دیگران در مدّت زمانى كه با او هستند، بیش‌ترین بهره را برده، عمرشان پربارتر گردد.
5. الگوبودن براى دیگران: فردى كه زندگى، رفتار و حتّى فكرش را منظّم كرده و به این ویژگى پسندیده، آراسته شده است، الگوى مۆثّرى براى دیگران بوده، از همین راه آنان را به اجراى نظم و انضباط در كارها وا خواهد داشت.
پیامدهاى بى‌نظمى
همان اندازه كه نظم و انضباط سرمنشأ آثار و بركاتى است، بى‌نظمى نیز پیامدها و نتایج ناهنجارى دارد كه برخى را به اختصار برمى شمریم:
1.خدشه‌دارشدن شخصیّت اجتماعى: از جمله عواملى كه شخصیّت اجتماعى انسان را تحت الشعاع قرار داده، آن را خدشه‌دار مى‌كند، بى‌نظمى در كارها و در برخورد با دیگران است، زیرا افراد جامعه به روشنى درمى‌یابند كه فرد بى‌انضباط و نامنظّم، موجب هرج‌ومرج در كارها و هدررفتن وقت و عمر آنان شده، از پیش‌رفت و ترقّى‌شان جلوگیرى مى‌كند. به همین دلیل او را از بین خود رانده، برایش ارزش چندانى قائل نمى‌شوند. از این رو است كه على علیه السلام، خدشه‌دارشدن آبرو و شخصیّت اجتماعى را موجب پستى و حقارت مى‌داند: «مَنْ بَذَلَ عِرْضَهُ ذَلَّ» «6» كسى كه به آبرویش بى‌اعتنایى كند، پست مى‌گردد. همو انسان را از كارى كه سبب زشتى و از بین‌رفتن آبرویش در جامعه مى‌شود، برحذر داشته است: لاتَفْعَلْ ما یَشینُ الْعِرْضَ وَ الْإِسْمَ «7» كارى كه آبرو و نامت را زشت مى‌كند، انجام مده.
كسى كه در زندگى خود منظّم است و كارهایش را بر اساس یك برنامه‌ریزى حساب‌شده انجام مى‌دهد، در برخورد با دیگران نیز نظم را رعایت كرده، از تلف‌شدن وقت و عمر آنان جلوگیرى مى‌كند، زیرا با اجراى نظم و سامان‌دادن فعّالیّت‌هایش، موجب خواهد شد كه دیگران در مدّت زمانى كه با او هستند، بیش‌ترین بهره را برده، عمرشان پربارتر گردد
2. پایمال‌شدن حقوق دیگران: رعایت‌نكردن نظم، موجب پایمال شدن حقوق افراد و ستم بر آنان است. كسى كه كارهاى مردم را به تأخیر مى‌اندازد وبه بعضى اجازه مى‌دهد كه ساعت‌ها وقتش را بگیرند، در نتیجه فرصت ملاقات با دیگران و انجام كارشان را از دست مى‌دهد و نمى‌تواند به‌موقع جهت تدریس در كلاس درس، جهت انجام كار در محل كار و غیره حضور یابد ... چنین فردى به دلیل بى‌نظمى در كارها، حقوق دیگران را پایمال كرده و به آنان ستم روا داشته است.
امیر مۆمنان علیه السلام بى‌توجّهى به حقوق دیگران را از جمله دلایل تنهایى و بى‌یاورى انسان معرّفى مى‌كند : مِنْ دَلائِلِ الْخِذْلانِ الْإِسْتِهانَةُ بِحُقُوقِ الْإِخْوانِ «8» از دلایل [تنهایى و] دورى انسان از دیگران، سبك‌شمردن حقوق برادران دینى است. و امام صادق علیه السلام آن را موجب پستى و خوارى انسان مى‌داند:
تَرْكُ الْحُقُوقِ مَذَلَّةٌ «9» پایمال‌كردن حقوق دیگران سبب خوارى انسان است.
3.هدررفتن سرمایه‌ها: از بین رفتن امكانات مادّى نیز یكى از پیامدهاى بى‌نظمى است. به عنوان نمونه، اگر كسى براى برگزارى یك مراسم مهمانى، امكانات و غذاى فراوان تهیّه كند ولى به دلیل بى‌برنامه‌گى و سهل‌انگارى مهمان‌هارا به‌موقع از برنامه خود مطّلع نسازد و مراسم بدون حضور بیشتر آنان برگزار شود، هزینه و امكانات او هدر خواهد رفت و زحماتش بى‌نتیجه خواهد ماند. همچنان كه عدم رعایت نظم در یك برنامه مهمانى موجب‌بربادرفتن سرمایه و زحمات میزبان مى‌شود، در سرمایه‌گذارى‌هاى بزرگ و كوچك اجتماعى نیز عدم رعایت نظم مى‌تواند خسارت‌هاى سنگین به بار آورد. امام على علیه السلام با توجّه به تأثیر بى‌برنامگى و بى‌نظمى در ازدست‌دادن سرمایه‌هاى مادّى، مى‌فرماید : سوُءُ التَّدْبیرِ مِفْتاحُ الْفَقْرِ «10» بى‌برنامگى [و بى‌نظمى در كارها] كلید فقر و تهى‌دستى است.
الهی زندگی بی نظم را نمی خواهیم. ان‌شاءالله خداوند به همه ما توفیق تقوی و نظم در امور عنایت فرماید… تا مبادا جزو کسانی باشیم که هنگام فرارسیدن لحظه مرگ، یاد کارهای عقب افتاده‌مان بیفتیم و التماس بدون پاسخ، به خاطر یک روز زندگی بیشتر… پس حالا باید قدر لحظات زندگی‌مان را بدانیم….
پی نوشت ها:
1.قمر (54) ، آیه 49 .
2. نهج البلاغه ، نامه 47 ، ص 977.
3.تحف العقول ، حرّانى ، ص 302 ، بیروت
4. نهج البلاغه ، نامه 53 ، ص 1022 .
5. سرگذشتهاى ویژه از زندگى امام خمینى ، مصطفى وجدانى ، ج 4 ، ص 49
6.شرح غررالحكم ، ج 5 ، ص 143 .
7.همان ، ج 6 ، ص 275 .
8.همان ، ص 39 .
9. بحارالانوار ، ج 78 ، ص 242 .
10.شرح غررالحكم ، ج 4 ، ص 132 .
فاطمه سرفرازی
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
